Cırtatan otu, Kabakgiller familyasından gelen bir bitkidir. Acı düvelek, acı hıyar, eşek hıyarı, hıyarcık, cırtlak, şeytan keleği, acı kavun, yabani hıyar gibi farklı adlarla anılabilmektedir. Cırtatan otunun çoğu kez meyveleri kullanılsa da bazı yörelerde kök kısımları da kullanılmaktadır. Çok zehirli bir bitki olması sebebi ile doktorlar veya bitki konusunda uzman kişiler gözetiminde kullanılmalıdır.

Bu bitki, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Türkiye, Orta Doğu, Kafkaslar ve Türkistan'da yabani olarak geniş bir alana yayılmıştır. Genellikle kumsal alanlar, viraneler, yol kenarları ve güneşe doğru olan yamaçlarda yaygın olarak yetişir. Yaprakları grimsi yeşil, kalp biçiminde, bazen üç loblu, kenar kısımları kertikli, düzensiz dalgalı ve alt kısmı tüylü bir yapıya sahiptir. Çiçekleri göbek kısmına doğru çan biçiminde, orta kısımdan uç kesimlere doğru beş parçalı, yıldız biçiminde, uç kısımları beyazımsı sarı ve iç kısma doğru koyu sarı tondadır. Meyve oluşumları 3-5 cm uzunluğunda ve 2-3 cm çapındadır. Meyveleri uç kısımlara doğru eliptik, orta kısım oval biçimde olup, ilk olarak grimsi yeşil, ardından olgunlaşınca grimsi sarı bir ton alır. Üst kısmı tüylü ve pütürlü bir yapıya sahiptir. İç kısmında 20-30 tane çekirdek bulundurur. Meyvenin iç kısmı üç bölümlü olup, olgunlaşmaya başladığında veya kendisine temas edildiğinde, içerisindeki tohumlar ve sıvı 1,5-3 metre uzaklığa kadar cırt diye bir ses çıkararak fırlamaktadır. Bu sebeple bu bitkiye cırtatan otu veya cırtlak denmektedir. Yerde sürünerek ilerleyen bir bitkidir. Boyu 0,5-1 metreye kadar ulaşır.

Özel olarak yetiştiriciliği yapılacaksa Mart-Nisan aylarında saksı, kasa veya seralarda yetiştirilen fideler Mayıs ayında bahçelere ve tarlalara ekilir. Ağustos-Eylül aylarında hasat zamanı gelen cırtatan meyveleri taze olacak şekilde tentür veya ilaç yapımında kullanılır. Cırtatan otunun meyve ve kökleri iltihap engelleyici, antiseptik, idrar söktürücü ve bağırsak çalıştırıcı özelliklere sahiptir.

Eski çağlardan beri Anadolu'da cırtatan otunun meyvesinin suyu sinüzit rahatsızlığının tedavisinde kullanılmıştır. Cırtatan meyvesi ilk olarak İbn-i Manzur tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Sinüzitten ziyade romatizma, siyatik, karaciğer iltihaplanması, sarılık, safra arttırıcı, bağırsak çalıştırıcı ve ödem oluşumlarına karşı da kullanılabilmektedir. Önerilen dozun dışına çıkılırsa zehirlenmelere sebep olabilir.

Cırtatan bitkisinin kökü çay olarak değerlendirilirken meyve kısımları tentür yapımında kullanılır. Meyve kısımları çay olarak kullanılmaz çünkü çok tesirlidir. Kök kısımlarından iki kahve kaşığı demliğe eklenir ve üzerine 300-400 ml kaynamış su eklenerek tekrar hafif bir şekilde kaynatılır. Cırtatanın kökü 7-10 dakika kadar demlenmeye bırakıldıktan sonra süzülüp içilir.

Cırtatan meyvelerinin suyu ilk olarak bir şişeye doldurulur. Daha sonra iç suları boşalmış olan meyveleri de doğranarak eklenir. Üzerine %70'lik alkol (Etanol) ilave edilir. Cırtatan meyvesinin suyu ve meyve ağırlığı 40-60 gr, alkolün ise 450-550 ml kadar olması gerekmektedir. Güneş almayan bir alanda 4-6 hafta dinlendirilmesinin ardından süzülerek gün içerisinde 3-4 kez 10 damla kadar alınır. Eğer burun deliklerine damlatılacak ise gün içerisinde 3-4 kez 2-3 damla damlatılır, iki hafta boyunca. Buruna damlatıldıktan sonra burundan iltihap gibi sarı bir su akmaktadır. Bu su, sinüzitin rahatlamasına sebep olur.

Reçetesine uygun kullanıldığı takdirde herhangi bir sorun ile karşılaşılmaz. Ancak bu bitkinin suyu saf olarak kullanıldığında zehirlenmelere sebep olabilir.

** İshal olma

** Kusma

** Mide bulantısı

** Boğaz kısmında kaşıntı

** Midenin ekşimesi

** İştah kaybı

** Üşüme veya ateşin yükselmesi gibi durumlarla karşılaşılabilir.